Mystiek, vreemd en mysterieus, weinig mensen weten wat er werkelijk achter de ichthus zit, het vissymbool van de christenen.
Is het een directe verwijzing naar vissen, en dus mogelijk naar zeelieden en vissers?
Waarom wordt de ichthus op zoveel afbeeldingen met vreemde tekens afgebeeld?
Wat is zijn geschiedenis? En vooral, wat is het verband met de eerste vervolgde christenen?
Heeft de ichthus vandaag nog een betekenis?
Samen zullen we al deze vragen beantwoorden.
Kortom, laten we zonder meer proberen meer te weten te komen over deze geluksvis die christenen over de hele wereld zo dierbaar is.
DE ICHTHUS IS VOORAL… EEN ACRONIEM!
Een essentieel onderdeel van het begrijpen van de betekenis van ichthus is een taalkundige en semantische studie.
In feite komt de term “ichtus” (door sommige puristen gespeld als “ikhthus”) van het Griekse woord “ichthys”.
Maar wat zegt dit alles ons?
Wel, eigenlijk is “ichthys” wat wij een monogram (of acrostiek) noemen, d.w.z. een woord of teken waarin elke letter een betekenis heeft, zodat het geheel een zin of een idee beschrijft.
Meer precies is “ichthys” een christogram, d.w.z. een monogram dat wordt gebruikt om Jezus Christus aan te duiden.
Van Amerikaanse protestanten tot Oosters-orthodoxen, er zijn vele christogrammen in het hele christendom. Bekijk deze collectie sieraden en accessoires gewijd aan het christendom en u vindt enkele voorbeelden.
Kortom, om de boodschap van de ichtus te begrijpen, moet men elk element van de oorspronkelijke term bekijken… wat we hier zullen doen:
- Iota is de eerste letter van Iesous (Ἰησοῦς), de naam van Jezus in het Grieks.
- Chi is de eerste letter van Christos (Χριστóς), de Christus.
- Theta is de eerste letter van Theou (Θεοῦ), dat zich laat vertalen als “van God”.
- Upsilon is de eerste letter van Huios (Υἱός), dat “de Zoon” betekent.
- Sigma is de eerste letter van Soter (Σωτήρ), de Verlosser
Het christogram van de ichthus kan dus letterlijk gelezen worden als de zin “Jezus Christus, Zoon van God, de Verlosser”. (Merk op dat sommigen de voorkeur geven aan de vertaling “Jezus Christus, Zoon van God en Redder”).
Augustinus zelf zei in de Stad van God (waarvan u hier een fragment vindt):
“Als we de eerste letters van deze vijf Griekse woorden, waarvan we gezegd hebben dat ze Jezus Christus, Zoon van God, Verlosser betekenen, samenvoegen, vinden we Ichthus, wat in het Grieks vis betekent, de mystieke naam van de Verlosser, omdat hij als enige in staat was in leven te blijven, dat wil zeggen vrij van zonde, te midden van de afgronden van onze sterfelijkheid, vergelijkbaar met de diepten van de zee.” – De stad van God, XVIII, 23
EN WAT IS DAN HET SYMBOOL VAN DE ICHTHUS?
Volgens veel historici zou de ichthus hebben gediend als een primer, een soort geheugensteun die kinderen en nieuwe bekeerlingen konden gebruiken om zich het begrip Christus eigen te maken.
Op dezelfde manier als sommige kinderrijmpjes het alfabet leren, zou de ichthus hebben gediend om een begrip over te brengen van de wezenlijke aard van Christus.
Dit betekent niet dat onze geluksvis geen mystieke betekenis had, verre van dat, maar alleen dat hij een meer nuchtere functie had kunnen hebben.
Het is natuurlijk mogelijk dat de ichthus andere boodschappen had. Er zijn vele gezichtspunten, waarvan we er nu enkele zullen noemen.
Het is duidelijk dat de manier waarop de twee strikken elkaar kruisen, ons gelukssymbool de figuur van een vis voorstelt.
Kijk naar dit vrome amulet en durf ons het tegendeel te zeggen!
Het verband dat Jezus Christus zou kunnen hebben gehad met een eenvoudig zeedier is niet noodzakelijkerwijs duidelijk voor iemand die nooit de Evangeliën heeft gelezen en verdient daarom enige uitleg.
Hier volgt een lijst van enkele elementen in de Bijbel die deze relatie belichten:
- In Mattheus 14 wordt gezegd dat Christus een menigte voedt met slechts vijf broden en twee vissen.
- In zowel Lucas 5 als Johannes 21 hebben we beschrijvingen van scènes waarin Jezus een wonderbaarlijke vangst liet plaatsvinden.
- In verschillende passages van de evangeliën worden de apostelen beschreven als “vissers van mensen”. Dit zou kunnen betekenen dat mannen vissen zijn. Maar aangezien Jezus ook een mens is omdat hij vleesgeworden is, zou hij de ‘grote vis’ zijn, de ichthus.
- Precies 23 keer wordt in het Nieuwe Testament de term “ichthus” gebruikt om eenvoudige vissen aan te duiden. Maar er was een ander Hebreeuws woord. Daarom is gekozen voor een nieuwe vertaling.
- De helft van de volgelingen van Christus waren vroeger vissers.
BETEKENIS VAN DE ICHTHUS VANUIT HISTORISCH OOGPUNT
Het symbool van de ichthus heeft dus zeker een zeer diepe en vrome betekenis vanuit christelijk oogpunt.
Alle spirituele of religieuze overwegingen daargelaten, gaat het om een erkend embleem dat de vroege christenen historisch gezien van nut was.
Maar zoals we in de inleiding al aangaven, is het symbool van de vis misschien nog wel ouder dan de komst van Christus op aarde.
Laten we dus zonder verder uitstel eens kijken naar de historische betekenis van de ichthus.
Oorspronkelijk een heidens symbool? Is dat zo?
Ja, dat is heel goed mogelijk!
In feite is het symbool van de vis altijd geassocieerd geweest met het goddelijke en het heilige.
Vanwege hun overvloed en voeding worden deze zeedieren, waar bijna elk volk zich aan tegoed doet, gezien als geschenken van hogere krachten.
Veel goden en godinnen uit de oudheid (en zelfs uit de prehistorie, al is dat moeilijker aan te tonen) zijn dan ook verbonden met vis en visserij.
We kunnen in dit verband enkele godheden noemen:
- Poseidon en zijn tegenhanger Neptunus, de Helleense en Romeinse goden van de zee
- Hatmehyt, een in het oude Egypte vereerde visgodin
- Dagon, een Assyrische godheid die half mens en half vis was
- Ikatere, de visgod van de Maori’s (christenen zijn waarschijnlijk niet door hen geïnspireerd, dat geven we toe)
- Njord, de meester van de winden en de zee in de Scandinavische traditie.
Zonder uitzondering hebben ze allemaal de vis als symbool.
Geen van hen is echter echt verbonden met de ichthus: zoals we in het vorige punt al aangaven, is de term zelf ontstaan in verband met Jezus Christus.
Een eerste historische verschijning in de Oosterse Kerk
Dat is allemaal goed en wel… maar wat ons (en ongetwijfeld ook u) interesseert is de plaats van de ichthus in de christelijke wereld!
Historisch gezien dateren de eerste concrete sporen van het gebruik ervan eigenlijk uit het Midden-Oosten van de 1ᵉʳ en 2ᵉ eeuw na Christus.
Simpel gezegd dateert het gebruik van het vissymbool door christenen echt van het allereerste begin van de kerk.
In die tijd werd het vooral gebruikt om kerken en altaren te versieren, om de graven van christenen te markeren (om ze te onderscheiden van die van joden bijvoorbeeld)… Kortom, de ichthus was toen een religieus symbool als ieder ander.
Het duurde slechts enkele decennia voor het zich verspreidde tot het de Egyptische stad Alexandrië bereikte.
Gezien het commerciële en culturele kruispuntkarakter van deze stad in die tijd, was het een soort “springplank” waardoor het christelijke symbool van de vis de rest van het Middellandse Zeegebied kon veroveren.
Het is vermeldenswaard dat de ichthus als geluksbrenger tegelijk met het christendom verscheen en zich verspreidde naarmate er bekeringen plaatsvonden.
Er is dus een nauwe band tussen onze religie en het symbool van de vis…
Een teken van herkenning tussen vervolgde christenen
Tijdens de eerste eeuwen van het bestaan van de christelijke gemeenschap moesten de gelovigen verschrikkelijke vervolgingen doorstaan (hier is het Wikipedia-artikel dat deze historische periode weergeeft)
In die tijd was het gevaarlijk om christen te zijn, zozeer zelfs dat veel mannen en vrouwen door de Romeinen werden gemarteld en geëxecuteerd, alleen vanwege hun geloof.
Het was daarom noodzakelijk om zijn godsdienst in het geheim te belijden en vooral om ervoor te zorgen dat niemand die ons geloof niet deelde, wist dat wij Christus trouw waren.
De ichthus werd dus al snel gebruikt als teken van herkenning tussen christelijke broeders.
Zoals we hebben gezien, draagt dit symbool al een diepe religieuze betekenis en is het sinds zijn ontstaan met onze godsdienst verbonden.
Een ander keuze-element van de ichthus is namelijk het gemak waarmee het kan worden getraceerd.
In feite kon je in tijden van vervolging gewoon een curve tekenen in het zand of op de grond en als de persoon voor je hetzelfde geloof had, zou hij of zij het symbool dan aanvullen met dezelfde omgekeerde curve.
In zekere zin veranderde de betekenis van de ichthus en hoewel het symbool zijn oorspronkelijke betekenis behield, kreeg het een andere die verband hield met het behoud van het geloof en de vele martelaren van de eerste eeuwen.
Hoe verschrikkelijk het ook lijkt, in sommige landen van de wereld worden christenen nog steeds vervolgd. De symbolische betekenis van de ichthus kan daarom (helaas) nog steeds actueel zijn.
HUIDIG GEBRUIK VAN ICHTHUS
Het lijkt erop dat de ichthus een waarde droeg van broederschap, vriendschap, wederzijdse hulp en steun tussen christelijke broeders en zusters.
Als we ooit ergens in de stad een op een muur getekende vis tegenkwamen, wisten we dat een vriend niet ver weg was.
Tegenwoordig lijkt het er echter op dat de ichthus meer decoratief dan betekenisvol is geworden.
We zien hem als stickers op autoruiten, verwerkt in armbanden en hangers, en zelfs als sleutelhanger.
Het is duidelijk dat dit niet langer het herkenningsteken is van de martelaren van weleer!
De identificerende betekenis ervan is echter nog steeds dezelfde: het dragen van de ichthus is een eenvoudige manier om je als gelovige te identificeren, maar ook om dat aan de rest van de wereld te laten zien zonder dat je iets hoeft te zeggen.
Na enkele eeuwen van onbruik zien we sinds de jaren zeventig een heropleving van het vissymbool.
Sommigen zien het als een historisch toeval, zoals zoveel andere.
Voor ons zit er een veel diepere betekenis achter: de laatste jaren is het steeds beschamender geworden (vooral onder jongeren) om te beweren christen te zijn.
Dit is jammer en wij betreuren het, maar onze moderne samenleving is van dien aard dat het vasthouden aan de (religieuze, morele of andere) waarden van onze voorouders wordt gefronst.
Daarom kan de ichthus vandaag meer dan ooit relevant zijn als symbool van de verborgen en, tot op zekere hoogte, vervolgde christenen.
CONCLUSIE
De ichthus is op zijn minst een mysterieus symbool.
Het wordt al sinds mensenheugenis gebruikt, en het lijkt erop dat soortgelijke afbeeldingen (in de vorm van een vis) werden gebruikt in heidense rituelen. Maar pas na de incarnatie van Christus op aarde werd dit symbool op grote schaal gebruikt.
Ja, ondanks de onrustige wortels hebben we hier te maken met een element van het christelijk geloof… en wat voor een!