Met de naam “ex voto” (sommigen zeggen votive offer) verwijzen we naar een soort christelijk offer dat, hoewel nog steeds gebruikt in de Kerk, verbonden kan worden met nog oudere tradities.
Een vorm van eerbetoon die vooral in Latijnse landen wordt gewaardeerd, ex votos kunnen vele vormen aannemen (in dit artikel presenteren wij de meest voorkomende) en hebben veel verschillende betekenissen en boodschappen.
Om te danken aan de heiligen, aan Christus of aan de Maagd Maria, om te waken voor ongelukken of valkuilen, of gewoon om dank je wel te zeggen, er is een ex voto voor elke wens.
DEFINITIE: WAT IS EEN EX VOTO?
De definitie van een ex voto is zowel eenvoudig als ingewikkeld.
Zoals we in de inleiding al zeiden, is het een soort christelijk (en zelfs vooral katholiek) offer.
De term “offer” is hier echter misleidend: we moeten ons niet vergissen met wat de heidenen van de voorbije eeuwen deden!
Terwijl zij het offer zagen als een “ruil”, als een gift voor een gift, doen christenen die ex votos gebruiken dat meer vanuit het oogpunt van pure gift en dankbaarheid.
Voor een groter ontvangen goed, voor een genezen ziekte, een vermeden ongeluk of gewoon voor de gave van het leven… Aan redenen om te danken is er zeker geen gebrek!
Een andere manier om de definitie van een ex voto te vinden kan zijn te kijken naar de etymologie, de oorsprong van het woord.
Zo komt de term uit het Latijn en is in feite een afkorting van de uitdrukking “ex voto suscepto”, wat in het Frans vertaalt als “door de afgelegde gelofte”.
Aanvankelijk waren votiefoffers dus een manier om een godheid of hogere macht te bedanken door wie een van onze wensen of verzoeken was vervuld. Zoals we net hebben gezegd, was er dus een idee van ruil, van een markt.
Kortom, als we een nauwkeuriger definitie willen geven, is het misschien een goed idee om te kijken naar de geschiedenis van de ex voto, en dit alles te illustreren aan de hand van enkele vormen die het kan aannemen.
Welnu, dat is precies wat we nu samen gaan doen…
ENKELE EMBLEMATISCHE VOORBEELDEN
Een voorbeeld zegt meer dan duizend woorden!
Wij geloven in de waarheid van dit gezegde, en daarom gaan we nu ons punt illustreren met enkele voorbeelden van ex voto die wijdverbreid zijn in de christelijke traditie van gisteren en vandaag.
Heilige medailles
In de rooms-katholieke kerk worden medailles met de beeltenis van religieuze figuren al eeuwenlang gebruikt als geluksbrenger… en als ex voto.
Het dragen van een medaille is al een manier om de figuur erop te vereren. Net zoals het dragen van een kruisje als hanger een manier is om Christus eer te bewijzen en ons te herinneren aan zijn vervolging, zal een medaille van een heilige of van de Maagd dienen om hen speciale aandacht te geven.
Sommigen in de Kerk zien het dragen van de juiste religieuze medaille zelfs als een manier om namens ons de voorspraak te vragen van de heilige die hij voorstelt.
Het is niet ongewoon dat ongelukkige of zieke mensen dergelijke sieraden dragen en, zoals het onderwerp van dit artikel, gebruiken als een ex voto.
Het gebruik van heiligenpenningen is zelfs zo diep geworteld in de christelijke traditie dat sommige gelovigen ze beschouwen als “sacramenten”, dat wil zeggen “elementen die een spirituele betekenis dragen en verband houden met de sacramenten”.
Kortom, als dit alles uw nieuwsgierigheid heeft gewekt en u enkele katholieke medailleontwerpen wilt ontdekken, dan moet deze bijzondere collectie u bevallen.
De kaars
In zowat elke kerk of kathedraal die we kunnen betreden staat een doosje met kaarsen.
Meer dan een manier om een donatie te doen en de parochie te steunen, is het aansteken van een kaars eigenlijk een vorm van eerbetoon, een vorm van ex voto.
De bekendste daarvan is de beroemde “Paaskaars”, aangestoken tijdens de Paaswake in de Paasnacht, maar we kunnen ook de adventskrans noemen, bestaande uit vier kaarsen die in de vier weken voor Kerstmis worden aangestoken.
Licht in het algemeen, en dus a fortiori het licht van religieuze kaarsen, heeft een heel bijzondere betekenis, die ons in verschillende verzen van de Bijbel wordt voorgehouden.
Hier zijn er enkele van:
- “God zei: “Laat het licht schijnen! En het licht begon te schijnen.” – Genesis 1:3
- “Ik ben het licht der wereld.” – Johannes 9:5)
- “Laat op dezelfde manier uw licht schijnen in de ogen van de mensen, opdat zij, wanneer zij uw goede daden zien, uw Vader in de hemel eer bewijzen” – Mattheüs 5:16
- “De bron van het leven is in u; in uw licht zien wij het licht.” – Psalmen 119:105
Het kruisbeeld
We kunnen het niet over de ex votos hebben zonder het kruisbeeld te noemen!
In elke kerk die offergaven aanneemt, staat er bijna altijd een op de plaats waar ze moeten worden ontvangen. De reden hiervoor is eenvoudig: het kruisbeeld geeft de aanwezigheid van Christus aan, zijn liefde voor ieder van ons en zijn dood als martelaar om de zonden van de mensheid weg te wassen.
Vanuit esthetisch oogpunt onderscheiden kruisbeelden zich van andere kruisvormen door de aanwezigheid van Christus erop (meer bepaald zijn lichaam, omschreven met de term “corpus”), om ons intenser te herinneren aan het offer dat hij voor ons bracht.
Crucifixen verschenen voor het eerst in de 10e eeuw en werden in kerken gebruikt als anekdotes, maar werden gaandeweg een onmisbare “versiering” (de term is waarschijnlijk niet op zijn plaats).
Katholieken en orthodoxen zullen geen probleem hebben met het dragen van dit soort kruisbeeldhangers… maar het is misschien interessant om op te merken dat de aanwezigheid van de lijdende Christus aan het kruis niet iets is waar alle christelijke stromingen blij mee zijn.
De protestantse en gereformeerde bewegingen zijn van mening dat, aangezien kruisbeelden in de begintijd van de kerk niet voorkwamen, dit een puur menselijke uitvinding is en een soort afwijking van de oorspronkelijke christelijke traditie.
Zij zullen daarom waarschijnlijk niet voor deze vorm van ex voto kiezen en de voorkeur geven aan een eenvoudig kruis!
Wierook
Het branden van wierook is iets dat zeer gebruikelijk is in de verschillende religies en vormen van spiritualiteit van de wereld.
Wierook gaat terug tot het oude Egypte (misschien zelfs eerder, maar de vroegste sporen gaan terug tot daar), wordt gebruikt van Europa tot het Verre Oosten, en natuurlijk India, Afrika en de Arabische wereld, en wordt werkelijk door iedereen erkend om zijn verbinding met het goddelijke en het heilige.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze stof een populaire ex voto is. In tegenstelling tot andere offergaven wordt het door bijna alle christenen gewaardeerd, van katholieken en orthodoxen tot protestanten!
Als we naar de Evangeliën kijken, kunnen we er melding van maken, zoals in deze passage uit het Boek Openbaring:
“Een andere engel kwam. Hij stond bij het altaar en hield een gouden wierookvat vast. En hem werd veel wierook gegeven, opdat hij het met de gebeden van alle heiligen zou offeren op het gouden altaar dat voor de troon stond. De rook van het wierook ging uit de hand van de engel omhoog voor God met de gebeden van de heiligen. De engel nam het wierookvat, vulde het met vuur van het altaar en wierp het op de aarde. Toen waren er donderslagen, stemmen, bliksem en een aardbeving. – Openbaring 8:3-5
Wij laten u alleen om na te denken over deze passage en de geestelijke betekenis ervan…
De milagro
Dit is waarschijnlijk de minst bekende vorm van ex voto in ons artikel, maar zeker niet de minst gebruikte… tenminste in Mexico!
Allereerst moet u weten dat de Mexicanen een bijzonder religieus en vroom katholiek volk zijn, dat waarschijnlijk het meest gelooft in de kracht van votiefoffers.
Ze hebben zelfs een speciaal concept ontwikkeld om hun offergaven aan te duiden: de milagros.
Het woord “milagro” betekent letterlijk “wonder”, dus het idee erachter is duidelijk!
Samengesteld uit medailles, voedsel, kleine geluksamuletten of kleine beeldjes, vormen de milagros een nogal ongelijksoortig geheel en zijn daarom moeilijk in een paar woorden samen te vatten.
Het is echter interessant op te merken dat het gebruik ervan zeer geritualiseerd is, waarbij de gelovigen hun milagro in een “manda” plaatsen, een soort klein altaar gewijd aan een bepaalde christelijke figuur dat bijna overal in kerken en rond bedevaartplaatsen te vinden is.
Kortom, zoals we straks zullen zien, is de traditie van de ex votos in feite onlosmakelijk verbonden met de Mexicaanse cultuur en haar geschiedenis.
Om hier te spreken van de milagros is dus niet zonder betekenis, verre van dat…
EX VOTO ALS VORM VAN SCHILDERKUNST
Van alle soorten ex voto die we zojuist hebben genoemd, is er één die een hele rubriek verdient: schilderijen.
Terwijl de meeste religieuze kunstwerken op doek worden geschilderd, kunnen bij ex voto’s andere media worden gebruikt, zoals hout, metaal en zelfs plastic.
Het doel is hier iets te maken dat betekenis en boodschappen draagt, ja, maar ook dat niet te duur is en zonder problemen in een tempel of altaar kan worden achtergelaten.
Zo is uit de traditie van de votiefoffers een volwaardige picturale kunstvorm ontstaan.
Historisch gezien werden votiefschilderijen (de naam voor de ex votos die deze vorm aannemen) besteld bij lokale kunstenaars om te danken dat een gebed was verhoord, dat de ziekte van een geliefde was genezen, of om een andere persoonlijke reden.
De minder bedeelden konden ze zelfs zelf maken, soms als tekeningen op eenvoudige stukken hout.
Echt, het belangrijkste bij votiefschilderijen is niet de esthetiek (ze zullen je woonkamer niet versieren) maar de betekenis en intentie die je eraan geeft.
Als dit type ex voto u aanspreekt, is hier een icoon van Maria die een kleine Jezus vasthoudt, en een andere die de scène van de Hemelvaart voorstelt.
De ene roept de moederlijke en welwillende liefde van de Maagd op en de andere herinnert ons aan de tweeledige menselijke en goddelijke aard van Christus.
EX VOTO DOOR DE GESCHIEDENIS EN DE CULTUREN HEEN
Het laatste punt waarop we ons vandaag zullen concentreren in onze ontdekking van het “ex voto fenomeen” is de geschiedenis ervan.
Ja, om de betekenis van iets te begrijpen is het vaak essentieel om het in tijd en ruimte te kunnen plaatsen… en bovendien geeft het je een aantal anekdotes om aan je vrienden te vertellen!
Een Romeinse en oude oorsprong
We noemden het al bij de etymologie van de term “ex voto”, maar inderdaad, deze vorm van offeren gaat terug tot de Oudheid. In het algemeen gebruikten de meeste polytheïsmen van de voorbije eeuwen offers.
Archeologen hebben hiervan sporen gevonden in Mesopotamië bijvoorbeeld, maar ook in het oude Egypte en bij de Etrusken, om er maar een paar te noemen. De cultus van een bepaalde godheid ging gepaard met de aanwezigheid van offers, terwijl in een oud heiligdom zegeningen werden geruild tegen geschenken.
Wat de ex votos betreft, lijkt de traditie verband te houden met het fenomeen van de “donaria”, een soort geschenk aan de godheden dat door de priesters aan de muren van de Romeinse tempels werd gehangen.
Ja, dit komt misschien als een schok voor sommige christenen, maar deze traditie werd (in bepaalde vormen toch) al door heidenen en ketters gepraktiseerd!
In feite geldt dit voor veel elementen waarvan wij ten onrechte denken dat ze specifiek zijn voor het christendom…
Zeer gewaardeerd door de Italianen…
Historisch gezien stammen de ex votos dus af van de Romeinse beschaving. Het is dus heel normaal dat ze in Italië het meest zijn gebruikt.
Met name in de 15e eeuw ontwikkelde zich in de regio een formidabele traditie van christelijke votiefschilderingen, die ook nu nog de talrijke kerken van het land opluistert. Als toonbeeld van Italiaanse devotie gebruikten de mensen het als gebedsmiddel en verheffing van de kunst.
Sommige van de modellen die door rijke opdrachtgevers, echte mecenassen van de kunst, werden besteld, behoren tot de mooiste werken aller tijden, werken die in de meest prestigieuze musea ter wereld te bewonderen zijn.
Kortom, vanuit het Italië van de Renaissance verspreidden de ex votos zich door het Christendom, en staken zelfs enkele eeuwen later de Atlantische Oceaan over…
…maar ook van de Mexicanen!
Inderdaad, de ex votos reisden naar Amerika dankzij de Europese kolonisten die massaal arriveerden aan het eind van de 15e eeuw.
Van het hele continent is er echter een regio waar ze een onverwachte omvang aannamen: we spraken er al eerder over, het is inderdaad Mexico.
Vanaf de komst van de Spanjaarden begon de traditie van de votiefoffers zich over het hele land te verspreiden, ongetwijfeld omdat de Meso-Amerikaanse beschaving, die ook uit offergaven en zelfs offers bestond, zich daar goed voor leende.
Rond de 19e eeuw, toen de technische vooruitgang toegang gaf tot goedkope verf, vond de echte hausse van de ex voto plaats, met duizenden schilders die zich aan deze kunstvorm wijdden en een heel volk dat ze in het dagelijks leven gebruikte.