In zekere zin vertegenwoordigt het Chrisma de vereniging van verschillende culturen.
Door zijn band met Christus is dit symbool onlosmakelijk verbonden met de christelijke religie en haar waarden.
Door zijn geschiedenis en de context van zijn verschijning is het ook verbonden met de Oost-Romeinse traditie, en dus met het Byzantijnse Rijk.
Het Chrisma is in feite een belangrijk christelijk geluksamulet dat, ondanks zijn schijnbare eenvoud, diepgaande spirituele boodschappen verbergt die we allemaal zouden moeten ontdekken.
Dat is precies wat we vandaag gaan doen.
BESCHRIJVING VAN HET CHRISMA
Het Chrisma, ook bekend als het “Chi Rho kruis” (naar de letters waaruit het bestaat), bestaat inderdaad uit twee Griekse letters, de chi en de rho.
Ja, ons christelijk symbool bestaat uit de kruising van de Griekse hoofdletters Chi (Χ) en Rho (Ρ).
Vanuit ons gezichtspunt zou het kunnen lijken alsof Chrisma bestaat uit de twee letters X en P van ons Latijnse alfabet. We moeten niet alles door elkaar halen. Het zijn inderdaad onze huidige letters die geïnspireerd zijn op het Oudgrieks, en niet andersom.
De Latijnse schrijver Lactantius beschrijft het als de “transversa X littera, summo capite circumflexo”, of de “letter, omwonden en met een hoofd, doorkruist door de X”.
Lactantius, bekend om de schoonheid van zijn proza, schreef over het Chrisma en zijn hemelse verschijning aan een van de grootste heersers van zijn tijd… maar dat is voor een andere dag.
Als we bijvoorbeeld kijken naar deze hanger met het gegraveerde Chrismkruis, kunnen we zien wat een ‘basis’ Chrism is.
Bij dit andere amulet worden echter de letters alfa en omega toegevoegd, een in het christendom gebruikelijk symbool van Christus als omvattend het geheel, de hele wereld.
Deze letterkeuze is in ieder geval niet onbelangrijk: het zijn namelijk de eerste twee van het Griekse woord “Christos” (ΧΡΙΣΤΟ) dat, zonder al te veel verrassingen, in het Frans vertaald wordt als “Christus”.
Kortom, het Chi Rho kruis is een model van een christelijk kruis dat verbonden is met de figuur van Christus als geheel. In de loop van de geschiedenis zijn er ook verschillende varianten geweest.
WAT IS EEN CHRISTOGRAM?
Het christogram is in de eerste plaats een christogram, d.w.z. een bepaald symbool dat Jezus Christus moet voorstellen.
Meer precies is een christogram een bepaald monogram (een combinatie van boven elkaar geplaatste letters) dat dient als afkorting van de naam van Christus.
De christogrammen, bestaande uit letters of soms zelfs lettergrepen, hebben een onmiskenbaar heilig karakter.
De creatie van deze verschillende christelijke symbolen was meer dan een eenvoudige schrijfmogelijkheid; het was echt een zoektocht naar begrip van de christelijke leer. Voor veel vroege christenen, die nog sterk beïnvloed waren door het oude Griekse denken, had het woord (of de logos) een intrinsieke kracht.
Als zodanig was de naam van Christus de machtigste van allemaal en, mits op de juiste wijze in schrift weergegeven, kon deze helpen bij het doorgeven van bepaalde boodschappen, bij de toegang tot een correcter denken en spiritualiteit.
In de christelijke traditie zijn er verschillende christogrammen, waarvan de volgende de belangrijkste zijn:
- Het Chrisma dat, zoals we gezien hebben, gevorm wordt uit de eerste twee letters van het woord “Christos”, Christus in het Grieks.
- “IHS”, ook wel “iota, eta, segma” genoemd, een christogram dat bestaat uit de eerste letters van de Latijnse uitdrukking “Iesus Hominum Salvator”, of “Jezus, Redder der mensen”.
- “IC XC”, een in de orthodoxe kerk algemeen gebruikt christogram als afkorting voor Jezus Christus, dat in het Grieks geschreven wordt als “ΙΗϹΟΥϹ ΧΡΙϹΤΟϹ”.
Het is duidelijk dat Christogrammen vaak aan het Grieks gekoppeld zijn.
Dit is gemakkelijk te verklaren: in de tijd van de eerste christenen was de Griekse beschaving altijd de meest geletterde, de meest erudiete en de meest ontwikkelde, en de meeste auteurs van de bekende wereld gebruikten het (in geschrifte althans).
Logisch dus dat veel vroege kerkelijke schrijvers, schriftgeleerden en denkers deze taal gebruikten, vandaar dat er veel christogrammen in voorkomen.
Als u geïnteresseerd bent in de geschiedenis van de Kerk, en haar misschien wilt ontdekken via haar symbolen, moet deze verzameling gewijd aan het Christendom u bevallen!
VOORCHRISTELIJKE OORSPRONG?
Voordat we het hebben over de christelijke betekenis en ons gelukssymbool (en de officiële geschiedenis ervan), is het misschien de moeite waard om enkele verontrustende feiten over het Chrisma te bekijken.
In wezen is het blijkbaar ouder, veel ouder, dan het christendom en het gebruik ervan door Griekse auteurs.
We moeten voorzichtig zijn: in de geschiedenis kunnen bepaalde symbolen door verschillende culturen en op verschillende tijdstippen zijn gebruikt, zonder dat er noodzakelijkerwijs een bepaald verband te begrijpen valt.
Deze armband kan u vroom voorkomen, maar is niet katholiek. Een ander medaillon zal christelijk lijken, maar heidens zijn. Sieraden kunnen soms een spirituele betekenis hebben, maar soms ook niet. Hoe dan ook, je krijgt het idee.
Maar hier is een lijst van enkele verontrustende feiten die we niet kunnen negeren:
- Het Chrisma zou gebruikt zijn in Griekenland, ja, maar lang voor de geboorte van Christus. Meer bepaald zou het gebruikt zijn als gelukssymbool in de oude Helleense heidense religie.
- Sommige bronnen getuigen van de aanwezigheid ervan in vroege astrologische werken, waar ons symbool werd gebruikt om het pad van de zon ten opzichte van de evenaar weer te geven.
- Het beroemde Griekse werk “Timaeus” van de al even beroemde Plato gebruikt een exacte replica van het Chrisma om het concept van de “anima mundi”, of “ziel van de wereld”, de levenskracht die de menselijke ziel verbindt met het universum, weer te geven.
- Archeologen hebben munten gevonden van farao Ptolemaeus III (circa 3ᵉ eeuw voor Christus dus) waarop een soortgelijke gravure stond.
- Al millennia voor de geboorte van Christus gebruikten de oude Egyptenaren hetzelfde symbool als voorstelling van het Oog van Horus, een krachtig geluksbrenger gekoppeld aan de krachten van de gelijknamige god.
- Nog in Egypte zouden schriftgeleerden ons symbool hebben gebruikt om bepaalde delen van teksten te annoteren die belangrijker werden geacht dan andere.
DE CHRISMA LEGENDE VAN KEIZER CONSTANTINE
De bovenstaande feiten kunnen inderdaad verontrustend zijn, maar ze vormen niet het officiële verhaal, dat al duizenden jaren door historici en de Kerk wordt onderwezen.
Eenvoudig gezegd is de legende van het Chrisma het toneel van een waar wonder, een wonder dat een rijk in verval redde en het begin betekende van de bekering van Europa tot het christendom.
Tussen goddelijk visioen, onverwachte overwinning en bekering gaan we nu samen dit verhaal ontdekken.
Verschijningen in dromen… en in de hemel
De legende van Constantijn en het Chrisma begint zoals vele bekeringen in de geschiedenis: toen hij zijn medemensen zag verliezen (en vele heidense militaire leiders in een reeks nederlagen), besloot het hoofd van het Oost-Romeinse Rijk, Constantijn, te bidden en een teken van de ware god(in) te vragen voor het juiste spirituele pad.
Constantijn was op dat moment geen christen en leefde, zonder te weten wie hem zou antwoorden, nog steeds in de oude Romeinse religie, ondanks een opmerkelijke opkomst van het christendom.
Die middag, de middag van zijn gebed, zag hij een teken aan de hemel verschijnen, met daarnaast de woorden “met dit symbool zul je overwinnen”. Zoals u wellicht hebt geraden, was dat het Chrisma.
Dit glorieuze symbool schitterde met duizend lichten, als geel goud met vele karaten, als een diamant voor de zon.
Sommige bronnen getuigen van deze wonderbaarlijke verschijning, die iedereen gezien zou hebben, ook zijn leger, dat verkwikt (en ongetwijfeld bekeerd) werd.
De volgende nacht zou Christus in een droom aan keizer Constantijn zijn verschenen en hem hebben aangeraden het teken van de middag te gebruiken om zich te verdedigen tegen zijn vijanden en tegen allen die de bekering van zijn rijk in de weg zouden staan.
Een door geloof gewonnen strijd
Door dit uitzonderlijke charisma en het antwoord van de waarheid dat hem was gegeven, ontwikkelde Constantijn een brandende vurigheid en liet diezelfde dag het Chrisma tekenen op de schilden van al zijn manschappen.
Ook verbrandde hij de oude, met heidense symbolen gemarkeerde oorlogsstandaard en verving deze door de labarum, de naam die gegeven werd aan de met het Chrisma gemarkeerde christelijke standaard.
Constantijn begon zo aan een schijnbaar verloren strijd: de Slag bij de Milvische brug zette hem tegenover de enorm in de minderheid zijnde en oorlogszuchtige strijdkrachten van het West-Romeinse Rijk.
Om meer te weten te komen over deze belangrijke historische gebeurtenis, is hier de Wikipedia entry erover (met enige nauwkeurigheid).
De bekering van Constantijn en zijn rijk
Niet al te verrassend won Constantijn de oorlog. De Romeinse Senaat riep hem uit tot enige Augustus, en Constantijn gaf zijn overwinning de schuld van de God van de Christenen.
Deze beslissende gebeurtenis betekende het einde van de christenvervolging in het Romeinse Rijk, en een nieuw tijdperk voor de Kerk om de geschiedenis in te gaan.
Enkele jaren later maakte Constantijn het christendom zelfs tot de officiële godsdienst van Rome, en behield het Chrisma als militair symbool, ja, maar ook als spiritueel symbool.
Reflectie op de legende van het Chrisma
Ook al is het verguld of van kristal, het Chrisma is veel meer dan een sieraad!
Uiteindelijk is de legende interessanter vanwege de boodschappen die het draagt en de verschillende gevolgen die het kan hebben gehad, dan vanwege de vraag of het waar is.
Als we zien welke impact het had op zijn tijd, is het van weinig belang of Constantijn daadwerkelijk Christus en zijn symbool heeft gezien.
De bekering van het grootste rijk van die tijd in verband brengen met die van zijn leider is een zwaarwichtige verklaring. Wanneer deze bekering bovendien begint met een eenvoudige vraag: “Als er een God is, laat Hij mij dan een teken sturen”, wordt miljoenen mensen een richting gewezen waarin zij de waarheid en de Heer kunnen benaderen.
Kortom, het verschijnen van het Chrisma op de Romeinse standaarden viel samen met het begin van een nieuw tijdperk dat duizend jaar zou duren.
Als u dit symbool in zijn context wilt plaatsen, volgen hier enkele woorden van uitleg over keizer Constantijn en zijn persoonlijkheid.
EEN RELIGIEUS SYMBOOL… MAAR OOK EEN MILITAIR SYMBOOL!
Zoals we in het vorige punt hebben opgemerkt, werd het Chrisma aangebracht op het labarum, de officiële militaire standaard van het Romeinse Rijk.
Hoewel de religieuze betekenis dus niet ter discussie staat, was ons symbool ook een geluksbrenger voor de soldaten van die tijd.
In feite stond Constantijn volgens sommige historici dichter bij de veroveraar dan bij de vrome kerkman. Als we de vele veldslagen zien die hij uitvocht, is dat niet zonder betekenis.
Na de slag bij de Milviaanse brug werd het Chrisma aangebracht op de schilden van krijgers, maar ook op sommige helmen, schepen en legerkonvooien.
Het was alsof het hele rijk van de ene op de andere dag wilde aangeven dat het streed voor een nieuwe zaak, die van Christus.
Ook al is dit beeld mooi, we moeten rekening houden met de politieke intriges die toen woedden, want Rome maakte een periode van grote beroering door.
Het Chrisma zou dus vooral het teken kunnen zijn van erkenning van het ene kamp (dat van de bekeerlingen) tegenover het andere (dat van de heidenen). Deze twee kampen zouden elkaar bovendien verscheuren tijdens bloedige veldslagen en verraderlijke politieke spelletjes.
De overwinning bij de Brug van Milvius stelde Constantijn (en de christenen) in staat het Edict van Milaan te sluiten, dat al in 313 godsdienstvrijheid beloofde aan iedereen, zelfs aan de eerder gemartelde volgelingen van Christus.
Enkele decennia later, in 391, was het christendom zo ver gevorderd dat het tot officiële godsdienst werd verklaard en de oude culten werden afgeschaft.
Symbolisch werd de overwinning van de christenen op de anderen echt bekrachtigd toen het keizerrijk officieel de adelaar en de bliksem (het oude embleem van Rome) verving door het Chrisma en de wolf, die een Romeins en christelijk leger voorstelden.
De werkelijkheid is ongetwijfeld minder mooi dan de legende, maar haalt ons Christogram niet van zijn voetstuk, want het symbool blijft dat van het machtigste leger van zijn tijd.
Als u geïnteresseerd bent in de geschiedenis van de kerstening van Rome, vindt u hier een interessante video van France Télévisions die u meer informatie zou moeten geven
CHRISMA EN ANDERE CHRISTELIJKE GELUKSSYMBOLEN
De 4ᵉ eeuw na Christus, de periode waarin het Chrisma zou zijn verschenen en de legende van Constantijn zich zou hebben ontvouwd, markeert grote omwentelingen in de christelijke kerk.
Zowel in haar vorm als in haar instellingen en zelfs in sommige van haar dogma’s werden vele elementen in twijfel getrokken.
Onder de onderwerpen die het debat bezielden waren zaken als de ontwikkeling van nieuwe sekten en ketterijen, het begrip tolerantie, de rol van de Kerk in het burgerlijke leven, het begrip van de Drie-eenheid, en een groot aantal andere zaken.
In een dergelijke context kunnen veel christelijke gelukssymbolen zijn verschenen of, beter gezegd, van betekenis zijn veranderd.
Gemaakt van goud, zilver, edelstenen… of juist van hout en goedkope legeringen: hun boodschap blijft belangrijk.
Voor een huwelijk, een communie of een doopsel: de wijze christen vindt altijd uitzonderlijke geschenkideeën.
In het kort kunnen we bijvoorbeeld noemen:
- Het kruis, in al zijn vormen, dat letterlijk binnen enkele jaren Europa veroverde.
- Andere christogrammen, zoals “IC IX” of “IHS”, waar we het eerder over hadden.
- Sommige religieuze iconen, vooral van de Maagd Maria
- De christelijke vis (bekend als ichthus), die ook verwijst naar Jezus Christus
- Het symbool van het schaap en de herder, een herinnering aan de pastorale relatie tussen ons en de Heer
- Een medaille van een heilige. Er zijn tientallen verschillende medailles ter ere van Christus, de Maagd Maria, engelen en heiligen.
- En een heleboel andere
Te midden van dit alles lijkt het Chrisma slechts een van de vele symbolen. De schoonheid van de juwelen, de strasstenen en de pailletten kunnen de primaire betekenis ervan verhullen.
Dat zou betekenen dat we de bijzonderheid ervan vergeten: het vertegenwoordigt Christus.
Als zodanig kan geen enkel embleem, geen enkel teken zo vroom zijn als het is.