Onder “eremitisme” verstaan we de levenswijze van kluizenaars, zij die ervoor kiezen in afzondering van de maatschappij te leven.
Deze levenswijze is noodzakelijkerwijs verbonden met religie en wordt gekenmerkt door een gekozen eenzaamheid en een soms sobere eenvoud.
Aangezien het eremitisme niet goed bekend is bij het grote publiek, zal dit artikel trachten enkele vooropgezette ideeën erover te ontkrachten.
Daartoe zullen we samen beschrijven wat het leven van een kluizenaar inhoudt (althans in grote lijnen), het in het licht van de geschiedenis relativeren en uit dit alles enkele conclusies trekken.
DEFINITIE VAN EREMITISME
De term “eremitisme” verwijst naar het leven van eenzaamheid waarvoor kluizenaars kiezen.
Afgeleid van het Griekse “eremos”, dat zich laat vertalen als “woestijn, onbewoond gebied”, zien we hier al een van de kenmerken van deze beweging: de keuze voor een kluizenaarsbestaan, doorgebracht in een kluizenaarshut ver van de menselijke samenleving.
Met zijn synoniem “ankerplaats” zal het woord “kluizenaar” gewoon iemand aanduiden die gekozen heeft voor eremitisme.
Terwijl isolement voor een beperkte periode (soms meerdere jaren, maar toch beperkt) in de meeste religies gebruikelijk is, verschilt ons verschijnsel enigszins in die zin dat het een definitieve keuze vormt.
Eremitisme wordt ook vaak gedefinieerd door ascese, zelfs ontbering van comfort en materiële zaken. Dit is eenvoudigweg om de beoefenaar dichter bij een zuiverder spiritualiteit te brengen, en om een maximum aan gebedstijd in de dag vrij te maken. Sommigen zeggen zelfs graag dat een kluizenaar in een staat van voortdurend gebed verkeert.
Door deze afstand tot de materiële wereld is het leven van de kluizenaar bevorderlijk voor bezinning, introspectie en een ontmoeting met het heilige.
Een ander kenmerk zijn de weinige regels die het bestaan van kluizenaars dicteren. Hoewel sommige religies een kader bieden voor kluizenaarschap, maakt de afwezigheid van een kader of structuur (per definitie) de organisatie van kluizenaarschap vrij.
Dit lijkt vanzelfsprekend, maar vanwege de vrome aard van de kluizenaar en de afwijzing van de meeste sociale relaties, zal de kluizenaar meestal een monastiek celibaat volgen, evenals vele andere min of meer impliciete regels van het religieuze leven.
DE VOORDELEN VAN DEZE LEVENSWIJZE
Extremisme heeft vele deugden en stelt, volgens degenen die het beoefenen, de mens in staat gelukkig te leven.
De voor- en nadelen van het kluizenaarsleven zijn talrijk, en we zouden ze urenlang allemaal kunnen opnoemen. Hier zullen we slechts stilstaan bij 4 van de meest opvallende voordelen.
Voordeel 1: een leven dicht bij God
De meeste kluizenaars hebben hun keuze gemaakt met het idee dichter bij God te komen.
Weggaan uit een maatschappij die de Heer en de boodschap van de Bijbel afwijst, elke dag enkele uren in gebed doorbrengen en andere religieuze mensen als voornaamste sociale contacten hebben, kan je alleen maar dichter bij het heilige brengen.
2e voordeel: de tijd die nodig is om de waarheid te zoeken
Dit hangt samen met het vorige punt, maar ja, eremitisme geeft je inderdaad enorm veel vrije tijd om aan de spirituele aspecten van het leven te besteden.
Een zekere soberheid die het mogelijk maakt rentmeestertaken te beperken en sociale en relationele taken tot een minimum te beperken, maakt de meeste tijd op een dag vrij.
Of het nu gaat om studie, gebed of eenvoudigweg contemplatie, kluizenaars hebben ruimschoots de tijd om zich aan dit soort min of meer mystieke praktijken over te geven.
3e voordeel: de afwezigheid van economische belemmeringen
Ook dit ligt in het verlengde van de hierboven genoemde punten. (Het is logisch, het eremitisme vormt een geheel en geen van zijn facetten is onlosmakelijk verbonden met de andere).
Kortom, soberheid en ascese stellen iemand in staat geen economische banden te hebben, geen ketenen aan wie of wat dan ook.
Als de kluizenaar wil reizen, kan hij dat vrij doen.
Als hij van activiteit wil veranderen of een nieuw talent wil ontwikkelen, staat niets hem in de weg.
4e voordeel: bijna volledige vrijheid
Hoe verrassend het ook lijkt, ook dit punt hangt samen met alle voorgaande.
Naast de economische vrijheid biedt het kluizenaarschap een religieus leven dat onafhankelijk is van de meeste structuren (kerken, parochies of bisdommen) en stelt de kluizenaar dus in staat geen enkel kader te hebben dat hij strikt moet volgen.
In werkelijkheid leiden de meeste kluizenaars een zeer streng leven, met veel regels… maar regels die kiezen en rechtvaardig oordelen!
DE KLUIZENAAR IN DE OUDHEID
De geschiedenis van het kluizenaarschap in de oudheid is onlosmakelijk verbonden met die van Griekenland, Egypte en de beroemde woestijnvaders, met als voorbeeld de cenobieten, die beroemde monniken die een ascetisch leven leidden.
Als bakermat van religieuze bewegingen die het gezicht van het christendom zouden veranderen, stond het kluizenaarsleven in de oudheid aan de basis van vele spirituele omwentelingen.
Context van de ontwikkeling
Rond de 4e eeuw ontwikkelde zich een radicalere visie op de boodschap van de evangeliën, met individuen die een zo eenvoudig mogelijke manier van leven predikten en soms zelfs een soort vrijwillig lijden nastreefden.
In de Bijbel brengt Jezus zijn boodschap aan zijn leerlingen, voor zover mogelijk en tegen elke prijs. Zij namen dat letterlijk (en terecht) en velen van hen werden daarvoor vervolgd.
Zo besloten sommige gelovigen een soort martelaarschap door ontbering te leven, naar het voorbeeld van Jezus en zijn apostelen.
Enkele voorbeelden van bekende kluizenaars
De beweging van de woestijnvaders en het eremitisme in het algemeen werden uiteindelijk zo populair dat het uren zou duren om alle (goede of slechte) vertegenwoordigers ervan op te sommen.
We beperken ons hier tot het noemen van enkele beroemde kluizenaars die hun stempel hebben gedrukt op de christelijke godsdienst in de oudheid:
- De heilige Paulus de kluizenaar en de heilige Antonius behoorden tot de eerste christenen die de woestijn introkken om gehoor te geven aan Gods roep. Beiden verzamelden onderweg zoveel volgelingen om zich heen dat er een soort congregaties ontstonden: dit markeerde de geboorte van het monnikendom. (In die zin claimen veel congregaties en bisdommen de zijne te zijn).
- In de zesde eeuw gaf ook de heilige Benedictus van Nursia gehoor aan dezelfde oproep en koos voor de eenzaamheid van het eremitisme die de woestijn bood. Uit zijn leven en leer en zijn beroemde “Regel van Sint Benedictus” ontstond later de beroemde benedictijnenorde.
- Andere Doctors of the Church (gelovigen die door Rome erkend werden als geleerden in theologische zaken) zoals de heilige Hiëronymus, de heilige Athanasius van Alexandrië of de heilige Basilius brachten minstens een deel van hun leven in de woestijn door.
- Als figuur uit het Oude Testament wordt Elias door velen beschouwd als de eerste van de kluizenaars.
- Christus zelf kan gezien worden als kluizenaar. In ieder geval kunnen de woestijnpassages of zijn terugtocht naar de berg ons bepaalde aspecten en verleidingen van de levenswijze van de kluizenaar laten zien.
EEN RELIGIEUZE KEUZE DIE TYPISCH IS VOOR DE MIDDELEEUWEN
Het is onmogelijk het eremitisme los te koppelen van de middeleeuwse monniken en abten.
Inderdaad, ook al is de monastieke levenswijze veel meer gereglementeerd, het denken achter deze keuzes is vrij gelijkaardig.
Er zij op gewezen dat er gedurende de hele middeleeuwen scherpe verschillen bestonden tussen kluizenaars en monniken.
Achter de façade van theologische debatten ging in feite een veel somberder realiteit schuil: het verlangen om individuen en de samenleving te controleren.
Extremisme creëert vrije individuen, per definitie vrij van de menselijke samenleving en haar regels. Dit beviel sommige minder vrome dan politieke kerkleden niet.
Het is waar dat het hermitisme, met zijn zeer vrije karakter, ook bevorderlijk is voor het ontstaan van ketterijen en, uiteindelijk, boodschappen die de mensen zouden afleiden van het evangelie en de waarheid.
Het belangrijkste argument tegen het kluizenaarschap was het begrip naastenliefde.
Want hoe kon men deze deugd, die door Jezus Christus werd onderwezen, beoefenen zonder contact met anderen?
Terwijl monniken, zelfs als ze kluizenaar zijn in een klooster of abdij, liefdadig kunnen zijn voor hun broeders, hoe kan een eenling liefdadigheid uitoefenen, geven of vergeven?
Als we erover nadenken, houdt dit argument stand, en of we er nu voor of tegen zijn, het debat over eremitisme en de confrontatie ervan met het monastieke leven is hoogst interessant.
MODERN EREMITISME
De geschiedenis leert ons dat het monastieke standpunt uiteindelijk de overhand kreeg en dat de christelijke kluizenaars zich geleidelijk aan aansloten bij de onder het gezag van Rome geplaatste kloosterorden.
Soms werden bepaalde orden zelfs speciaal voor hen in het leven geroepen, om tegemoet te komen aan hun zeer bijzondere levenswijze.
Aan het eind van de 13e eeuw besloot de Kerk het eremitisme te “regulariseren”, omdat zij het zag als een inbreuk op de gehoorzaamheid en een factor van instabiliteit.
Feit is in ieder geval dat het “hardcore” eremitisme steeds marginaler werd, tot het punt waarop de leden ervan als gek en asociaal werden beschouwd.
Het moet gezegd dat er geen gebrek was aan dieven en oplichters die beweerden kluizenaar te zijn om te profiteren van een bepaald mystiek aura dat bevorderlijk was voor het bedriegen van de armen.
Kortom, van verheven gelovige tot licht labiele verlichte is het imago van de kluizenaar nu duidelijk aangetast.
Dit betekent niet dat deze manier van leven zijn inhoud en zijn deugden heeft verloren, of dat er de laatste jaren geen grote kluizenaars hebben bestaan, maar alleen dat de algemene visie op kluizenaars is veranderd.
Het kluizenaarschap is inderdaad nog steeds een door Rome erkende roeping, en veel mannen en vrouwen van de Kerk besluiten de beginselen ervan over te nemen.
KLUIZENAARS UIT DE HELE WERELD
In dit artikel hebben we het alleen gehad over christelijke kluizenaars.
Het valt niet te ontkennen dat hun beeld veel meer invloed zal hebben gehad op onze beschaving, maar, niet verrassend, er zijn vergelijkbare fenomenen in zowat elke vorm van spiritualiteit die je op aarde kunt vinden.
Elke traditie zou een artikel als dit verdienen, dat dan lang, omslachtig en vol herhalingen zou worden.
Daarom volstaan we nu met het noemen van enkele spirituele stromingen en hoe die in verband kunnen staan met eremitisme:
- Het hindoeïsme is een complexe godsdienst met vele vertakkingen. Ook al kunnen we niet generaliseren, het begrip kluizenaar is echter bijna een constante. Yogi, sadhu, asceet: de termen variëren, maar het eremitisme blijft hetzelfde.
- De meeste scholen van de Islam moedigen eremitisme niet aan. Er is echter één school, misschien wel de meest esoterische, die introspectie, contemplatie en eenzaamheid bevordert: het soefisme.
- Het boeddhisme is gebaseerd op de leer en het leven van Siddhārtha Gautama, later bekend als de verlichte Boeddha. Opgemerkt zij dat de Boeddha vele jaren van zijn leven alleen leefde, als een ware kluizenaar die mediteerde en de wereld overzag. Eremitisme is daarom een integraal onderdeel van de boeddhistische godsdienst.
- Het jainisme is de Noord-Indiase godsdienst waarvan de beoefenaars geweldloosheid, verlichting door meditatie en respect voor alle leven propageren. Toevallig worden de twee grootste helden van het jainisme (echt of legendarisch, dat is een ander debat) aan ons voorgesteld als oude kluizenaars.
Laten we ook een woordje doen voor de talrijke kloosterorden van de christelijke traditie, waarvan hier een lijst, die verre van volledig is, u op zijn minst iets zal leren:
- De Kartuizers: Zeer sober, deze orde staat een kluizenaarsleven in een klooster, stilte, boete en ascese voor.
- De Benedictijnen: Zij respecteren de regel van Sint Benedictus en leven in congregaties onder het bestuur van een abt.
- Cisterciënzers: Met een gelofte van integrale armoede, een voorliefde voor handenarbeid en voor gebed, leven zij in teruggetrokken kloostergemeenschappen die eveneens de benedictijnse regel respecteren.
- De Dominicanen: In hun zwart-witte habijt zijn zij religieuzen maar monniken. In feite leggen zij slechts één gelofte af, de gelofte van gehoorzaamheid.
- De Franciscanen: Gesticht door de heilige Franciscus van Assisi, is dit een missie- en predikorde die een voorbeeld wil stellen door nederigheid en armoede.
- Trappisten: Een speciale categorie van de cisterciënzers, de trappisten volgen een bijzondere regel die hen uitnodigt tot strikte stilte en handenarbeid.
CONCLUSIE: EEN LEVEN NIET VOOR IEDEREEN!
In het gewone spraakgebruik wordt de term “kluizenaar” meestal toegepast op iedereen die ervoor kiest om los van de maatschappij te leven, ongeacht zijn motieven.
We weten nu dat kluizenaarschap intrinsiek verbonden is met religie, en dus met bepaalde principes. Het is duidelijk dat het religieuze karakter van deze levenswijze niet kan worden genegeerd.
Terwijl we eerder enkele positieve aspecten van het kluizenaarsleven noemden, is het nu tijd om stil te staan bij enkele meer gecompliceerde aspecten:
In het kluizenaarschap staan het gebed en het zoeken naar God centraal. De manieren van bidden zijn talrijk en kunnen zeer persoonlijk zijn. Maar als je het niet gewend bent, kan het ingewikkeld zijn om van de ene op de andere dag kluizenaar te worden.
Ondanks hun grote eenvoud (sommigen spreken van ontbering) moeten kluizenaars in hun basisbehoeften voorzien. Concreet zullen ze een baan of een activiteit moeten vinden waaruit ze betaald kunnen worden. Ook daarmee moet rekening worden gehouden.
Zoals elke monnik zal een kluizenaar de geloften van armoede, gehoorzaamheid, stilte en/of kuisheid moeten afleggen. Maakt u zich geen zorgen: zoals voor alle religieuzen zal de kluizenaar een periode van onderscheiding krijgen, waarin hij deze levenswijze kan uitproberen voordat hij de permanente geloften aflegt.
Het is duidelijk: eremitisme is een keuze die niet lichtvaardig moet worden opgevat.
Als u serieus een roeping als kluizenaar overweegt, is het verstandig er goed over na te denken en, waarom niet, advies te vragen aan religieuzen die waarschijnlijk beter dan u op de hoogte zijn van de beperkingen van deze levenskeuze. Het leven van een leek opgeven ten gunste van een gewijd leven is niet iets om lichtvaardig op te vatten.
Abt, priester, pastoor, kanunnik: zij zullen u ongetwijfeld met een glimlach adviseren!